Tarih boyunca birçok devlet kuran ve uygarlık haline gelen Türk devletleri yaşadığı dönemler boyunca farklı alfabeler kullanmışlardır. Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler 5 tanedir. Türklerin kullandığı bu alfabeler sırasıyla
1- Göktürk (Kök Türk)
2- Uygur Alfabesi
3- Arap-İslam
4- Kiril
5- Latin Alfabesidir
Türkler bu 5 alfabenin yanı sıra birçok alfabeyi kullanmıştır ancak uzun süre kullanılan bu 5 alfabedir. Sonuç olarak Türklerin kullandıkları bu alfabeler, yani farklı alfabelerin kullanılmasıyla kültürel etkileşimler yaşanmış ve değişimler meydana gelmiştir. Ayrıca aşağıda detaylı olarak Türklerin kullandığı alfabeler ve özellikleri hakkında bilgi bulunuyor.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1) Göktürk (Kök Türk) Alfabesi:
- Türklerin kullandığı alfabeler arasında ilk olanı Göktürk (Kök Türk / Orhun Alfabesi).
- Metinleri isim olarak Göktürk veya Orhun olarak adlandırılır.
- Türklerin ilk milli alfabesidir.
- Sadece Türkler tarafından kullanılmıştır.
- Bu alfabeyi Hunlar, Göktürkler ve Türk kavimler kullanmış, eklemelerde bulunmuşlardır.
- Yabancı etkilere uzak bir alfabedir.
- Göktürk alfabesi 38 harften meydana gelmektedir.
- Bunlardan 4'ü ünlü, 31'i ünsüz ve 3'ü çift ünsüz sesler için kullanılır.
- Ünlüler için kullanılan harflerin her biri ikişer ünlüyü karşılamaktadır.
- Dördü sesli olup, sekiz sesi karşılar, geri kalan harfler sessiz harf statüsündedir.
- Büyük ve küçük harf yoktur.
- ok, ko, uk, ku, ük, kü, nç, nd gibi heceler kendine has harflerle gösterilir.
- Sağdan sola doğru yazılır ve bu şekilde okunur.
- Orhun Yazıtları Göktürk alfabesi ile yazılmıştır.
- Yenisey Yazıtları da Göktürk alfabesi ile yazılmıştır.
- Noktalama işareti olarak sadece ":" kullanılmıştır.
- Aynı Türkçedeki gibi hece sistemi üzerine kurulmuş sondan eklemeli bir dildir.
- İslamiyet'ten sonra kullanılmamıştır.
2) Uygur Alfabesi:
- Türklerin kullandığı alfabeler arasında ikinci olarak kullanılan alfabe Uygur alfabesidir.
- Göktürklerden sonra kurulan Uygurlar tarafından adlandırılmıştır.
- 18 adet işaretten, sembolden meydana gelmiştir.
- 4 sesli harf yer alır.
- Sağdan sola ve harfler birbirine bitişik olacak şekilde yazılır.
- Yalnızca "Z" harfi ayrı yazılır.
- Bu yazının katiplerine yani yazıcılarına bakşı, bakşıgeri veya serbahşı adı verilmektedir.
- Uygur alfabesi Soğd kökenlidir ve Uygurlar tarafından Türkçeye uyarlanmıştır.
- İslamiyet'ten önce ve sonra kullanılmıştır.
- İslamiyet'ten sonra Türkistan ve Kırım'da bulunan Türk devletleri Uygur alfabesini kullanmaya devam etmişlerdir.
- Timur İmparatorluğu ve ona ait diğer devletler Uygur alfabesini kullanmıştır.
- Uygur alfabesiyle yazılan ilk metinler 9. yüzyıla aittir.
- Bu alfabe ile edebiyat, sanat, din ve hukuk alanlarında birçok eser yazılmıştır.
3) Arap-İslam Alfabesi
- Türkler, Talas Savaşı'ndan sonra kitleler halinde İslamiyet'i benimsemeye başlamıştır.
- Türklerin İslamiyet'i kabulünden sonra dile dini kavramlar hızla girmeye başlamıştır.
- Bu dini kavramların telaffuzu ve doğru yazılışı hususunda ayrılıkları önlemek için Arap alfabesine geçilmiştir.
- Arap Alfabesi 28 harften oluşmaktadır.
- Türkçe'nin ses özelliklerini tam karşılamadığı için dilimize uygun eklemeler yapılarak 31/36 harfle kullanılmıştır.
- Arap alfabesinde bulunmayan ç, p, j gibi sesleri karşılayan harfler eklenmiştir.
- Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler arasında bulunan Araf alfabesi sağdan sola yazılır.
- Arap alfabesi ünsüz sesler üzerine kurulmuştur.
- Ünlü sesler kelimelerde gerekmedikçe gösterilmemiştir.
- Ünsüz harflerin özelliklerine göre ünlü sesler telaffuz edilmektedir.
- Türkçedeki ünlüler; "a, e" sesleri "elif", "ı, i", sesleri "ye", "o, ö, u, ü" sesleri ise "vav" harfleriyle gösterilmektedir.
- Okumada oluşabilecek sorunlar için önemli metinlerde hareke kullanılmıştır.
- Kur'an-ı Kerim ve bazı gramer kitapları hareke kullanılarak yazılmıştır.
- Kullanımı zor gibi görünse de harflerin öğrenimi çok da zor ya da uğraştırıcı değildir.
- Arap alfabesinde küçük-büyük harf kullanımı ve noktalama kuralları yoktur.
- Arap alfabesinin kullanımı Karahanlı döneminden, 1 Kasım 1928'e kadar sürmüştür.
- Osmanlı döneminde Arapça, Farsça ve Türkçe'nin karışımından oluşan Osmanlıca ile birlikte bir bütün oluşturmuştur.
- 1928 yılında yapılan harf inkılabı ile kullanımı sona ermiştir.
- Bu alfabe ile Türk-İslam tarihinde önemli eserler verilmiştir.
- Arap alfabesinin bizdeki ilk önemli ürünleri: Kutadgu Bilig, Divanü lügati't-Türk ve Atabetü'l-Hakayık'tır.
- Bunlardan Kutadgu Bilig ile Atabetü'l-Hakayık Uygur alfabesiyle de yazılmıştır.
4) Kiril Alfabesi:
- Türklerin kullandıkları alfabeler arasında bulunan Kiril alfabesine geçişi Rusya topraklarında gerçekleşmiştir.
- Yunan alfabesinden geliştirilen bu Rus alfabesi, zorla kabul ettirilmiş bir alfabedir.
- Ruslar, sınırları içindeki Türklerin birlik olmasını engellemek amacıyla, "tek alfabe" yasağı koyarak farklı semboller ve şekillerle dolu alfabe hazırlamıştır.
- Türkler arasında 20 çeşit Kiril alfabesi kullanılmıştır.
- Kiril Alfabesi Türklerin kullandığı alfabeler arasında en çok sesli harf barındıran alfabedir.
- 38 harften oluşan alfabenin 11'i sesli harftir.
- Soldan sağa doğru yazılır.
- Halen bugün bazı Türk toplulukları Kiril alfabesini kullanmaktadır.
5) Latin Alfabesi:
- Türklerin kullandığı alfabeler arasında ne çok bilineni Latin alfabesidir.
- Arap alfabesi, Türkçenin yapısına uymaması Latin alfabesine geçişin önemli nedenlerindendir.
- 1925 yılında ilk olarak Azeri Türkleri tarafında kullanılmıştır.
- Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasından sonra 1928 yılında ülkemizde kullanılmaya başlanmıştır.
- 1 Kasım 1928 tarihinde Türk Harf devrimi yapılmış; Arap alfabesinden Latin alfabesine geçilmiştir.
- Bu alfabede toplam 29 harf bulunmaktadır.
- 8'i sesli harf; geri kalanlar ise sessiz harflerdir.
- Latin alfabesinde bulunmayan, Türk dilinin yapısına uygun "ç, ş, ğ, ö, ü", harfleri eklenmiştir.
- Latin alfabe sisteminden bulunan "q x, w" harfleri Türkçe dil yapısına uymadığı için kaldırılmıştır.
- Latin alfabesinde bulunan "I-i" harfinin yanında "ı" ve "İ" şekilleri de kullanılmaya başlanmıştır.
- Türklerin kullandıkları alfabeler arasında kullanılan Latin alfabesi soldan sağa doğru yazılır.
- Harfler hem bitişik hem de ayrı şekilde yazılabilir.
- Türkiye ve Avrupa Türkleri tarafından kullanılan bu alfabe, diğer kullanılan alfabelere göre daha kolay ve öğrenilmesi daha basittir.
- Okuma-yazmayı kolaylaştırma amacıyla Latin alfabesine geçilmiştir.
