Yaratıcılık

Yaratıcılık, yeni ve bir şekilde değerli bir şey oluşturma olgusudur. Kişinin kendini anlatmasının değişik yollarından biridir. Yaratıcılığı arttırmak için çeşitli yöntemler önerilmiştir ve yaratıcılığın müzikte, tiyatroda, yazarlıkta farklı görünümleri bulunmaktadır. Bu nedenle örneğin yaratıcı yazma artık farklı bir disiplin olarak kabul edilmektedir.

Yaratıcı düşünme, yeni nesnelerin, süreçlerin ya da kavramların ortaya çıkmasını sağlayan düşünme sürecidir. Yaratıcı düşünme yeni ve özgün fikriler biçiminde tezahür etmektedir. Yeni fikirler rastlantısal olarak ortaya çıkabildiği gibi, görece sistematik bir sürecin sonucu olarak da ortaya çıkabilmektedir. Yaratıcı düşünme giderek yaratıcı eyleme dönüştüğünde, çok yalın kişisel ve günlük sorunlara çözüm bulmaktan, kurumlara ve toplumlara dek kendini hissettiren paradigma değişimlerine varan bir yelpaze oluşturur. Belirli bir sorun için o soruna özgün yaratıcı bir çözüm üretmek durumsaldır. Buna karşın, belirli bir problem türüne özgü yaratıcı bir yöntem, teknik ya da çözüm üretmek ise yaratıcı bir genellemedir. Yaratıcı düşünmeyi eleştirel düşünmeden ayıran başlıca özellik, mevcut fikirlerden yola çıkarak bilgi, sağduyu ve mantık kullanımı ile bir yargıya varmak yerine, mevcut fikirlere ek olarak yenilerini önermesidir. Eleştirel düşünme süreci analitik ve dikeydir. Önermeler mantık çerçevesinde birbirine bağlı zincirler, ve bu zincirler arasındaki mantıksal bağlardan oluşan bir ağ oluşturarak argümanı meydana getirmektedir. Bu nedenle eleştirel düşünmeye dikey düşünme veya programlı düşünme adı da verilmektedir. Yaratıcı düşünme süreci ise yanaldır. Mevcut önermelere ek olarak ileri sürülen yeni önermelerin mevcut önermelerle arasındaki bağ görece daha zayıf, hatta kimi zaman tümüyle kopuktur. Yeni fikirlerin kendi başlarına saçma olması gerekmemekle birlikte, bu fikirler kimi zaman kendilerini çağrıştıran öncüllere göre saçma olarak kabul edilebilmekte; hatta geçerli oldukları durumlarda bile, bireysel ya da sosyo-kültürel nedenlerle yadsınabilmektedir. Yaratıcı argümanlar mantıksal bir disiplinden görece daha uzaktır. Bu anlamda, yaratıcı düşünme, eleştirel düşünmeyi tamamlamakta ve yanal düşünme olarak da adlandırılmaktadır. Yaratıcı düşünceye olanak tanımak ve yeni fikirler üretmek için kullanılabilecek bireysel ya da grup düşünme süreçlerini içerisinde barındıran pek çok teknik bulunmaktadır. Bu teknikler arasında beyin fırtınası (İng. brainstorming), zihin haritaları (İng. mind maps), rastegele sözcükler (İng. random words), öykü tahtaları (İng. storyboarding), mecazî (metaforik) düşünme, NLP ve bulanık (İng. fuzzy) düşünme yer almaktadır. Kimi zaman bu ve benzeri teknikleri iç içe ya da birbirinin tamamlayıcısı olarak kullanmak ta mümkündür.

Beyin fırtınası veya fikir fırtınası, yaratıcı düşünceyi destekleyen, takım çalışanlarını motive ederek kısa sürede çok fazla fikrin üretilmesine ve süreçlerin neden başarısız olduğuna dair çıkarımlar yapılabilmesine olanak sağlayan bir sürekli kalite geliştirme aracı. Bu kavram bir reklamcı olan Alex Faickney Osborn tarafından geliştirilmiştir.

Beyin fırtınası, tek başına veya bir grupla yapılabilir. Fikirlerin, akla gelir gelmez açığa çıkması istenir. Fikirler başta yargılanmaz ve eleştirilmez, hiçbir fikir saçma olarak değerlendirilmez, böylece kişinin tüm fikirlerini çekinmeden, aklına geldiği gibi sunması sağlanmaya çalışılır. Yargılama yapılmadığı için fikirlerin birbirini besleyeceği ve evrileceği varsayılır.

Bir konuya çözüm getirmek, karar vermek, hayal yoluyla düşünce ve fikir üretmek için kullanılan üretimci bir tekniktir.

Kullanım alanları

Yeni ürün geliştirilmesi: Yeni ürünlerin yaratılması veya varolanların geliştirilmesi için.

Reklamcılık: Ürün kampanyası geliştirmek için.

Problem çözmek: Temel nedenler, alternatif çözümler, etki analizi.

Üretim yönetimi: İşin ve üretim aşamalarının geliştirilmesi.

Proje yönetimi: Müşteri isteklerinin belirlenmesi, risklerin saptanması, kaynakların, görevlerin, yapılabilir olanların, sorumlulukların ve sorunların belirlenmesi.

Takım oluşturma: Katılımcıları düşünmeye teşvik ederek fikirlerin paylaşılması ve tartışılması.

Yöntem

Bir beyin fırtınası toplantısının yöntemi konusunda değişik yollar izlenebilir, aşağıda genel hatları ile izlenecek yöntem özetlenmiştir.

Orta büyüklükte bir toplantı odası bu amaç için kullanılabilir. Odada herkesin oturmasına yetecek kadar sandalye bulunmalıdır. Odada dikkati dağıtacak, telefon, saat gibi şeyler olmamalıdır, cep telefonların ve alarmlarının kapatılması gereklidir. Odada tahta, projektör cihazı, tepegöz gibi görsel desteklerin bulunması gereklidir. Çay, kahve ve yiyecek toplantı sırasında tüketilebilir.

Konuyla ilgili kişiler toplantıya katılması için davet edilir, bu kişilerin konunun uzmanı olmaları gerekli değildir. Toplantıdan önce kişiler toplantı konusu hakkında bilgilendirilmelidir.

Tartışılacak konu başlığı, genellikle soru olacak şekilde herkesin görebileceği şekilde, bir panoya (veya benzeri) yazılmalıdır.

Herkesin fikrini bir kağıda veya post-it kâğıtlarına yazması sağlanır veya bir kişi bütün fikirleri tahtaya yazar. Bu yazılanların toplantıya katılanların görebileceği bir şekilde düzenlenmesi yapılır.

Bir kişi toplantı’yı yönlendirmek için seçilir, bu kişi herkesin fikrini belirtmesini, saçma veya komik gözükse de tüm fikirlerin açığa çıkmasını sağlamalıdır. Toplantı yönlendiricisi, toplantının odağını kaybetmemesi için uğraş vermelidir.

Belli bir süre sonunda fikir üretme sürecine son verilir.

Fikirler, konularına ve ana sorun ile ilişkilerine göre sınıflandırılmalıdır. Bu işlemi toplantı yönlendiricisi yapar. Fikirlerin tartışılması bu aşamada yapılır, ek fikirler üretilmesi mümkündür.

Ana konu ve ilgili sorunları ile ilgili fikirler aşamalı olarak tartışılır.

Liste tekrar gözden geçirilmeli ve herkesin listeyi anlaması sağlanmalıdır. Bu sırada yinelenen veya saçma fikirler listeden çıkarılmalıdır.

Plan, hedeflenen bir amaca ulaşılmasını sağlayacak diagram veya adımlardan oluşan dokümandır. Neyin ne zaman, niçin ve nasıl yapılacağını gösteren bir taslaktır. İş yapılmadan önce hazırlanır. İşin üstesinden gelmek için gereklidir. Planlamanın amacı bir işin en düşük maliyetle, en etkili ve verimli şekilde yapılacağının önceden kestirilmesidir.

Başka bir tanıma göre plan; bazı amaçlara ulaşmak için gelecekte uygulanacak bir dizi kararı hazırlamayı içeren bir süreçtir. İşe ulaşmak için yapılacak bütün faaliyetleri kapsar. Eğitim planlaması, eğitimi öğrencilerin ve toplumun gereksinimlerini karşılamada ve amaçlarını gerçekleştirmede daha etkili ve verimli kılmak amacıyla rasyonel ve düzenli çözümleme tekniğinin eğitim sürecine uygulanmasıdır.

Yanal düşünme

Yanal düşünme, problemleri endirekt ve yaratıcı yaklaşımla, hemen belirmeyen ve geleneksel adım adım mantıkla elde edilemeyen gerekçe kullanarak çözümü. Yanal düşünme, doğal, mantıksal ve matematiksel düşünme biçimine karşı geliştirilmiş alternatif düşünce biçimidir. Terim Edward de Bono tarafından 1967'de türetilmiştir.

 

Yanal düşünme, de Bono'ya göre, ister "dikey" mantık (problem çözümünde klasik metod: verilen bilgiden hareketle adım-adım çözüme çalışmak) ister "yatay" hayal gücü (detaylı olarak uygulanması ile ilgilenmeden birçok fikir üretimi) olsun kendini bilerek yaratıcılığın standart kabullerinden uzak tutarlar.

 

Metodlar

Eleştirel düşünme beyanların gerçek değerini yargılamayla ve hataları aramayla öncelikli olarak ilgilenir. Yanal düşünce ise beyanın ve fikirlerin "hareket değeri" ile daha fazla ilgilidir. Kişi yanal düşünceyi kullanarak bilinen bir fikirden yeni fikirler üretmeye hareketlenir. Edward de Bono düşünme araçlarını dört tip ile tanımlar:

 

Mevcut düşünce kalıplarını (rutine dönmüş işlemleri, statükoyu kırmaya yönelik düşünce) üreten araçlar

Yeni fikirler aramak için aranacak yerleri genişletmek amacıyla odak araçları

Fikir üretiminden daha fazla değer elde edileceğini sağlamak amacıyla hasat araçları

Gerçek dünya kısıtları, kaynakları ve desteği dikkate almaya teşvik eden işleme araçları

 

 

Rastgele Giriş Fikir Üretme Aracı: Düşünür rastgele bir nesne seçer ya da bir sözlükten bir isim seçer, ve seçimi düşünme alanı ile ilişkilendirir.

 

Provokasyon Fikir Üretme Aracı: Herhangi bir provokasyon tekniği'nin hüsnükuruntu yapılması, abartılı düşünce, aksine zorlama, kaçış üretme, çarpıtma ya da ortaya çıkarma- kullanımı. Düşünür provokasyonların bir listesini oluşturur ve ardından listenin en tuhaf olanlarını yeni fikirler oluşturmada ileri düşünme taşımada kullanır.

 

Hareket Teknikleri: Düşünür çeşitli provokasyon işlemlerini geliştirmede şu metodları kullanır: bir ilke üretmek, farklılıklara odaklanmak, olumlu açılar, özel durumlar.

 

Mücadeleci Fikir Üretme Aracı: "Neden?" sorusunu tehdit olmayacak şekilde sormak için tasarlanmış bir araç: Neden bir şey var, neden bir şey şu an yapıldığı şekilde yapılmakta. Sonucunun anlaşılması çok net bir soru "Neden?" ki yanıt doğal, taze, yeni fikirlere yol açar. Amaç, sadece probleme neden olanlarla uğraşmak değil, herhangi bir meydan okumaya muktedir olmaktır. Örneğin, bir kahve fincan sapı meydan okuyucu sebep olabilir. Sapın varolma nedeni fincanın genellikle doğrudan tutmak için çok sıcak olduğu görünür. Belki kahve fincanları yalıtımlı, parmak girebilecek uygun boşluklarla yapılabilir, ya da bira taşıyıcılara benzer ayrı kahve bardağı tutucular çözüm olabilir.

 

Kavram Fanı Fikir Yaratma Aracı: Fikirler kavramları taşır. Bu araç sistemli olarak geniş yelpazede değerlendirilecek fikirler oluşturabilmek için kavramların çapını ve miktarını arttırır.

 

Çürütme: Çoğunluğun her zaman hatalı olduğu kabulü ile (Henrik İbsen  ve John Kenneth Galbraith 'in önerileri gibi), kesin olduğu açık ve "söylemeye bile gerek olmayan" genel kabul görmüşü sorgulayıp karşıt görüş yürütmek ve çürütmeye çalışmak. Bu araç Edward de Bono'nun Altı Şapkalı Düşünme Tekniği'nde anlatılan bir şeyin yürümeyeceği durumların irdelendiği "siyah şapka" tekniğine benzer.

 

Yanal düşünme ve problem çözümü

Problem Çözme: Bir şey bir sorun oluşturduğunda, durumun performansı ya da statükosu düşer. Problem çözme, sorun ne olursa olsun nedenini bulma ve ardından çözmek için yollar bulmaktan geçer. Amaç durumu olması gereken yere getirebilmektir. Örneğin, bir üretim hattı saatte 1000 adet ürün üretim kapasitesi ile kurulmuş olsun. Aniden, üretim hızının saatte 800'e düşmesi durumunda; bu düşüşün neden, ve üretim hattının tamiri fikirlerinin düşümülmesi ile birlikte bu hatta çalışan işçilere ücret artışı fikri de düşünülmüş olmalı.

 

Yaratıcı Problem Çözme: Yaratıcılık kullanarak, kişi bir dolaylı ve sıradışı bir şekilde bir sorunu çözmesi gerekir. Örneğin, bir üretim hattı saatte 1000 kitap basabiliyorsa, yaratıcı problem çözümü saat başına daha fazla kitap üretmenin yolunu bulmak veya üretim hattı çalıştırma maliyetini azaltmak için yollar üretmektir.

 

Yaratıcı Problem Teşhisi: Teknolojik olmayan birçok büyük buluşun fark edilmesi, ya şans eseri kazayla ya da gerçek hayat tecrubesini araştırıp kayıt altına alınması sırasında günlük eşyaların veya işlerin geliştirirek yapımında veya tasarımınında ortaya çıkar.

 

Yanal Problem "Çözümleme": Yanal düşünce genellikle çözümü sonrasında "açıkça ortada" gözüken problemlere çözüm üretir. Yanal düşünme genellikle sahip olduğunuzu bilmediğiniz problemler ortaya koyar veya büyük potansiyellere yol açabilecek basit problemlere çözüm üretir. Örneğin saatte 1000 adet kitap basabilen bir üretim hattında, yanal düşünce üründe 800'e düşüşün kalitede artışa, daha motive işçilere yol açacağı sonucuna ulaştırabilir. 

 

Yanal düşünme bulmacaları: Yanal düşünmenin ne hakkında olduğunu ortaya koyması gereken bulmacalardır. Her halükarda tek çözümü olan bulmacalar yanal değildir. Yanal düşünme kişiye tek çözümlü bulmaca üretmede yardımcı olurken yanal düşünme araçları nadiren bulmaca çözümünde yardımcı olurlar.